معدن ساغند کجاست؟

معدن سنگ اورانیوم ساغند در ۱۸۹ کیلومتری از فرودگاه یزد در جاده یزد - طبس قرار دارد. کویر ساغند با کوه هایی کم ارتفاع، آب و هوایی خشک، کم بارش و خالی از پوشش گیاهی است. ساغند در اصل «ساقند» یا «سوقند» به معنای آب شیرین است. در حدود سه ساعت از فرودگاه یزد تا معدن سنگ اورانیوم ساغند را با خودرو طی می کنیم. هوای کویر چند سالی است که آن گرمای همیشگی را ندارد و گرمایش در تیرماه کمتر از تهران است. تلفیق رنگ زرد و سفید - رنگ کویر- بر دشت های مسطح و وسیع غلبه دارد. معدن ساغند با بیش از یک میلیون و صد تن ذخایر تثبیت شده که امروز به بیش از این رقم افزایش یافته است، اولین معدن سنگ اورانیوم با بیشترین ظرفیت تولید در ایران است. فاز اول این معدن در پایان سال ۱۳۸۸ به بهره برداری رسید.

۴۰ کیلومتری معدن از مسیری خاکی در سمت راست جاده به روستای کویری و بسیار قدیمی ساغند وارد می شویم ناصر خسرو قبادیانی روزگاری در این روستا اطراق کرده است، روستایی با ۲۰ خانوار. در حدود نیم ساعت در مسیر کناره در جاده ای سنگلاخی که بی شباهت به مسیر مسابقات رالی ماشین سواری در دل کویر نیست، عبور می کنیم. معدن ساغند در دامنه کوهی کم ارتفاع از مجموعه کوه هایی که در این منطقه به کوه های ساغند موسوم است قرار دارد. این معدن در ارتفاع ۱۳۳۴ متری از سطح دریا قرار دارد. ماده معدنی سنگ اورانیوم به مساحت ۱۸۰ کیلومتر مربع است.

در نزدیکی معدن ساغند، منطقه اکتشافی "خشومی" قرار دارد. (به غیر از خشومی در ناریگان نیز منابعی از سنگ اورانیوم کشف شده است.) به طور کلی منطقه ساغند یزد و بندرعباس دو نقطه بالایی و پایینی منطقه اورانیوم خیز کشور است.

در حاشیه منطقه اکتشافی "خشومی" باغچه ای نقلی که در آن درختان سیب، انار و انگور و... برای مصرف کارکنان معدن کاشته شده است، وجود دارد. دیدن این باغچه کوچک در دل کویر خالی از لطف نیست.

آب مورد نیاز معدن ساغند توسط چاهی در فاصله ۷۰ کیلومتری از معدن تامین می شود که درسال ۸۴ حفر شده است و به وسیله تانکر به معدن حمل می شود. در تمام مراحل کار به خصوص استخراج به منابع آب زیادی نیاز است.

با توجه به هزینه بالا، دشوار و زمان بر بودن استخراج سنگ اورانیوم از معادن زیر زمینی که معدن ساغند نیز دراین زمره قرار دارد، طراحی این معدن توسط روس ها به گونه ای صورت گرفته است که پرسنل معدن تا وقتی که کار حفر و احداث تونل ها تا محل اصلی ذخایر سنگ اورانیوم تمام نشده است، در معرض تشعشعات رادیواکتیو و دیگر گازهای سمی قرار نگیرند.

ماده معدنی سنگ اورانیوم در پروسه اکتشاف از طریق نقشه های ژئوفیزیک و ژئوشیمی و زمین شناسی و حفر گمانه های متعدد از نظر سطح و عمق شناسایی شده است. اکتشاف و طراحی معدن ساغند یزد از سال ۱۳۷۳ در دولت مرحوم هاشمی رفسنجانی با طراحی روسها و اجرای بخشی از پروژه توسط چینی ها آغاز شد.
پیش از این در حدود ۵۰ تا ۶۰ تن سنگ اورانیوم با عیار متوسط ۳۰۰ PPM (صد گرم در تن) برای تولید کیک زرد و نهایتا تولید اورانیوم غنی شده در سطح پایلوت (نطنز) به کارخانه اردکان یزد، ارسال شده است.»

به گفته وی،«ارسال سنگ اورانیوم برای تولید کیک زرد فقط در شرایط خاص و استفاده در مقیاس آزمایشگاهی انجام گرفته; چرا که چنین کاری برای طولانی مدت در برنامه کاری این معدن تا قبل از رسیدن به فاز یک بهره برداری وجود نداشت»
درباره کیفیت کیک زرد تولیدی از کارخانه اردکان :
«هیچ ارتباطی بین کیفیت کیک زرد با عیار سنگ اورانیوم وجود ندارد، بلکه به کیفیت کار و تکنولوژی در کارخانه تبدیل سنگ اورانیوم به کیک زرد - اردکان یزد - بستگی دارد.»
«کارخانه تولید کیک زرد اردکان بر اساس عیار ۵۵۳ PPM تنظیم شده است.»
این در حالی است که معدن سنگ اورانیوم بندرعباس به رغم آن که ظرفیتی کمتر از معدن ساغند دارد، اما از سنگ اورانیومی با عیار بسیار بالاتر برخوردار است.
دکتر قنادی، رییس پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای کشور اخیرا در سخنانی "ظرفیت معدن سنگ اورانیوم ساغند را ۱۱۰۰ تن اعلام کرد." اما این میزان اکنون به بیش از ۱۱۰۰تن افزایش یافته است که به دلایلی بیان ظرفیت کنونی معدن امکان پذیر نیست.
در همین حال سرپرست معدن ساغند، اظهار داشت: «تعیین رقم نهایی ظرفیت معدن به طور دقیق امکان پذیر نیست; چرا که پس از مرحله اکتشاف اولیه و تجهیز، در مرحله بهره برداری (استخراج) نیز اکتشاف هم صورت می گیرد و امکان افزایش ظرفیت معدن تا ۲۵ درصد از کل ظرفیت معدن نیز وجود دارد.»
سنگ اورانیوم در ساغند به رنگ زرد قناری با رگه هایی مایل به سبز و قهوه ای است. عیار متوسط سنگ اورانیوم ساغند PPM۳۰۰ است که به گفته کارشناسان معدن تا عیار ۱۰۰۰ و بالاتر هم به دست آمده است.

«سالانه ۱۲۰هزار تن سنگ اورانیوم در فاز ۳ و نهایی بهره برداری، تولید خواهد شد.»
معدن ساغند، متشکل از دو چاه اصلی و فرعی به طول ۳۴۶/۵ متر و قطر ۴ است. حفر این چاه ها برای اولین باز در کشور بعد از انقلاب و در مجموعه معدن ساغند یزد انجام شده است. حفر این دو چاه در سال ۸۲ پایان یافته است.
طراحی چاه ها توسط روسها انجام شده و بعد از خروج آنها از این پروژه چینی ها برای حفر چاه اول پا به کویر مرکزی ایران گذاشتند. حفر چاه اول ۲۲ماه به طول انجامید، اما چاه دوم که توسط نیروهای متخصص ایرانی و با نظارت چینی ها حفر شد ۲۶ ماه به طول انجامید.
از چاه اول (اصلی) به منظور تهویه هوای تازه و حمل و نقل ماده معدنی در مرحله استخراج استفاده می شود و چاه دوم (فرعی) برای حمل و نقل پرسنل و تجهیزات. در هر یک در این دو چاه شش تونل به شکل افقی طراحی شده است که مجموعا دوازده تونل را تشکیل می دهد. این دو چاه در تمام افق ها یا لنز ها (تونل ها) به یکدیگر مرتبط هستند. این تونل ها از دو بخش بازکننده اصلی (مسیر سبز) و بخش بازکننده توسعه ای (مسیر زرد) که به تناسب وجود ذخایر سنگ اورانیوم در مسیرهای کوتاه و بلند و پیچ در پیچ بر روی نقشه دیده می شوند، تشکیل شده است. بخش بازکننده های اصلی هر دوازده افق (تونل) مشابه یکدیگرند.
هر یک از دو افق (تونل) در چاه ها در بخشی که از آن با نام "کارگاه" یاد می شود در قالب اتاقکی کوچک به یکدیگر متصل می شوند. در بازکننده توسعه ای (مسیر زرد) چاه اصلی پنج کارگاه طراحی شده است، سنگ های اورانیوم استخراجی در مرحله بهره برداری در این کارگاه ها که هر دو افق را به یکدیگر متصل می کند جمع می شود و از آنجا به وسیله آسانسور به بیرون منتقل می شود.
در حال حاضر تنها بخش بازکننده تونل شماره دو (مسیر سبز) از چاه اصلی به طور کامل حفر و احداث شده است و انتهای این بخش که آغاز مرحله بازکننده توسعه ای می باشد، فعلا مسدود است و هیچ معدن کاری در این بخش دیده نمی شود.
در پایان مرحله تجهیز معدن که حفر بخش های بازکننده (مسیر سبز) جزو آن محسوب می شود، تنها فازهای دو، سه و چهار حفر می شوند.
سرپرست معدن ساغند معتقد است، «ایران در اکتشاف و استخراج معادن سنگ اورانیوم به استقلال کامل رسیده است.»
وی با اشاره به حفر و احداث چاه فرعی شماره دو معدن ساغند، گفت: «چاه دوم با طراحی روسها و نظارت چینی ها و اجرای صد در صد آن توسط نیروهای ایرانی حفر و احداث شد.»
«تمامی مراحل اکتشاف و استخراج معدن بند رعباس توسط نیروهای داخلی صورت گرفته است و به طور کلی هیچ وابستگی در کار معدن به دنیای خارج نداریم; چه در زمینه تجهیزات و چه تکنیک کار.»
سنگ های اورانیوم در مرحله استخراج پس از انتقال به بیرون در بخش (۲۰ -۷) طی عملیاتی جداسازی می شوند. سنگ های با عیار پایین تر از ۳۰۰ PPM از سنگ های با عیار بالا جدا می شوند. استخراج در معدن ساغند به سه روش جبهه کار طولانیWall Long، اتاق و پایه(Pilleir Anb Room)، سیستم معدن کاری اتاقیSystem Mining Room انجام می گیرد.
هرچند معدن ساغند نسبت به تاسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان و نطنز از حساسیت کمتری برخوردار است، با این حال کارشناسان حاضر در این جلسه در بیان سخنانشان احتیاط می کنند. معدن ساغند از جمله مراکز هسته ای است که حساسیت بین المللی کمتری نسبت به آن وجود دارد. به گفته سرپرست معدن ساغند تاکنون دو بار بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی از این مرکز به طور معمول بازدید داشته اند. علاوه بر این نظارت بر کار و ایمنی معدن بر عهده کارشناسان و متخصصان ایرانی است و هیچ نیازی به نظارت آژانس نیست.
▪ ایستگاه اول- تونل شماره دو، ۱۷۰ متری زمین
فضای تونل با لامپ های فلورسنت روشن است.حفر و احداث بخش بازکننده اصلی تونل شماره دو به طور کامل پایان یافته است. مسیر توسعه ای که بعد از بخش پذیرنده قرار دارد که بر روی نقشه به رنگ زرد نشان داده شده است. تا آغاز مرحله حفر بازکننده های توسعه ای که با پایان یافتن مرحله تجهیز آغاز می شود از تونل بازکننده اصلی به لحاظ هرگونه ریزش و غیره نگهداری می شود. تونل به طور کامل ریل گذاری شده است. در بخش هایی دهانه تونل به دلیل ریل گذاری دو طرفه بزرگتر است. زیر پایمان زمین خیس است. در کناره های تونل جوی بسیار باریکی است که آب های زیرزمینی را به عمق ۳۵۰ متری هدایت می کند، تا از آنجا با فشار هوا به بالا منتقل شود. آب های زیر زمینی یکی از مهمترین دلایل ریزش تونل ها هستند که به گفته مهندسان معدن این مساله به خوبی در معدن ساغند کنترل شده است.
▪ ایستگاه دوم- تونل شماره سه، ۲۱۰متری زمین
۸۰ درصد از حفر و محکم سازی این تونل در بخش بازکننده اصلی (مسیر سبز) انجام شده است.حفر تونل با کار گذاشتن مواد انفجاری در محوطه مورد نظر که با فرمولی خاص انجام می شود، صورت می گیرد.
سنگ های باطله ای که در اثر انفجار به وجود می آید توسط ماشینی که در اصطلاح به "خاک بر سر" معروف است و با کاربری خرد کردن سنگ های بزرگ و انتقال آنها به داخل واگن حمل سنگ که در پشت این ماشین قرار گرفته است به سمت آسانسور برای انتقال به بیرون هدایت می شود. حمل واگن ها تا آسانسور توسط کارگران صورت می گیرد. یکی از مهمترین مراحل کار محکم سازی دیواره ها و سقف تونل پس از حفر است. این کار به چند روش از جمله مش گذاری بر روی سقف و دیواره ها و نصب میله های منحنی شکل (قاب) با فاصله هایی نزدیک به یکدیگر انجام می شود. در هر دو روش فوق دیواره و سقف با بتن در برابر ریزش های احتمالی مقاوم سازی می شود.
آب های زیرزمینی و گل آلود بودن خاک در این تونل بیشتر است.با وجود ضرورت رعایت ایمنی کار از سوی کارگران چه به لحاظ ماهیت کار معدن و چه حساسیت های مربوط به معادن سنگ اوارنیوم به دلیل وجود تشعشعات رادیواکتیویته به نظر نمی آید خیلی به ایمنی خود اهمیت دهند. یکی از آسیب ها و خطرات جدی در معادن سنگ اورانیوم تشعشعات شدید رادیو اکتیویته حاصل از سنگ اورانیوم است. با وجود آنکه در مرحله بهره برداری کارگران از مسیر های ویژه و استاندارد و با لباس هایی مخصوص تردد می کنند، اما مساله هوای داخل چاه و تونل ها در حالی که در قلب ذخایر سنگ اورانیوم قرار دارند، نگران کننده است. تهویه های موجود در تونل اکسیژن لازم در مرحله فعلی به داخل تونل و چاه وارد می کند. ورود هوای تازه به داخل همچنین، گازهای سمی را پراکنده می سازد، با وارد شدن به منطقه ذخایر سنگ اورانیوم در مرحله بهره برداری تهویه ای بسیار قوی خریداری و در دیواره ورودی چاه اصلی نصب شده است.
▪ ایستگاه سوم - تونل شماره شش- ۳۴۰ متری زمین
از تونل شماره چهار در عمق ۲۵۰متری عبور می کنیم، این تونل سومین تونلی است که باید تا پایان مرحله تجهیز پایان یابد. در حال حاضر ۲۰ درصد از کار حفر تونل شماره چهار انجام شده است. کار حفر و احداث افق های یک، پنج و شش در حین بهره برداری انجام می شود.
عمق ۳۴۰ متری ایستگاه آخر است. دیگر از خیسی زمین خبری نیست; زمین کاملا گل آلود است و هوای تونل سرد و تاریک. کار حفاری در تونل شماره شش در مراحل آغازین است. در ۱۰ متری پایانی چاه اصلی آب های زیرزمینی که از دو چاه جمع شده در آنجا جمع و از طریق لوله کشی و با فشار هوا به بیرون منتقل می شود. در این عمق سنگ ها از جنسی هستند که به راحتی در دست پودر می شوند، به همین دلیل کار حفاری و مقاوم سازی تونل بسیار دقیق و حساس است. این فن بزرگترین فن حال حاضر ایران است که از چین خریداری شده است. سیستم آن بر فعالیت دهشی تنظیم شده است در عین حال که قابلیت فعالیت همزمان دهشی و مکشی را هم دارد. موتور آن در دقیقه ۷۴۰ دور می چرخد و از ۳۰ تا حداکثر ۱۱۰ متر مکعب بر ثانیه قابلیت تولید هوا دارد.
به گزارش ایسنا، سنگ اورانیوم در بخش هایی دیگر از معدن ساغند به شکل رو زمینی کشف شده است. در این بخش ها که آنامالی نیز گفته می شود تا عمق ۶۰ متری امکان استخراج سنگ اورانیوم وجود دارد که بر این اساس رو زمینی محسوب می شود. در ساغند ۹ آنامالی کشف شده است که از این تعداد دو آنامالی در مرحله اکتشاف تفضیلی قرار دارد. البته ذخایر این آنامالی ها به طور دقیق مشخص نیست. بر اساس تخمینی در این خصوص برای مجموع ۹ آنامالی در حدود پنج هزار تن و حتی بیشتر زده می شود. برای حفر آنامالی ها نیاز به چال زنی یا تونل زنی مثل دو چاه اصلی و فرعی نیست.